Dé waarheid bestaat niet. Vertel me een verhaal…

Onlangs zag ik in m’n Twitter timeline een oproep van (boek)marketeer Cathelijne Esser: “Wie houdt zich beroepsmatig bezig met storytelling? Heb ik iets voor je straks. #boek #wiljelezen” Als leesgrage blogger en bedrijfsverhalen schrijver die kortgeleden ook al ‘The Storytelling Animal’ had gelezen, kon ik dat natuurlijk niet aan mij voorbij laten gaan. Het bleek te gaan om het boek ‘Vertel. Over de kracht van verhalen’ van hoogleraar sociale wetenschappen Christien Brinkgreve, uitgegeven door Atlas Contact.

Begrijpen om meer greep te krijgen op het leven – waarheidsvinding

Dat is waarom Christien Brinkgreve aangetrokken werd tot de wetenschap. Al snel bleek dat ook daar dé waarheid niet bestaat. Als sociologische theorieën elkaar regelmatig tegenspreken, kun je je afvragen wat leerzamer is: vakliteratuur of romans. De titel van haar boek geeft duidelijk aan in welke richting zij samen met de lezer wil kijken:

‘Vertel. Over de kracht van verhalen‘

Brinkgreve ontdekte tijdens haar studie dat de grote lijnen die sociologen trekken, wel structuur bieden en patronen blootleggen, maar voorbijgaan aan de vele individuele nuances en persoonlijke inkleuringen. Waar haar docenten het belang van de theorie benadrukten, voelde zij zich meer thuis op het aardse niveau van mensen en hun verwikkelingen.

Mythen, sagen, sprookjes en verhalen geven invulling aan ons verlangen naar oriëntatie en betekenisgeving:

• Wie zijn we?
• Hoe moeten we leven?
• Hoe bedwingen we de chaos in doen en denken?
• Wie zijn onze vijanden en hoe kunnen we ons tegen hen beschermen?
• Wat moeten wij doen?

Literatuur en wetenschap hebben veel met elkaar gemeen

Ook wetenschap is een vorm van reflectie op het menselijk bestaan, al wordt het wel ingeperkt door de vragen en eisen van het vak. Beide zoeken naar verbanden en een bepaalde orde om ‘de chaos’ in toom te houden. Waarbij de één zich focust op kennis vergaren en verbeteren en de ander streeft naar een esthetische waarde, die volop ruimte biedt aan verbeeldingskracht.

Zoals er psychologen zijn die zeggen dat ze het meest geleerd hebben van filosofen, zo zijn er talloze romans die sociologisch leerzaam zijn. Brinkgreve vindt ‘Badal’ van Anil Ramdas een sterk voorbeeld. Dit boek gaat niet zozeer over iemands belevenissen, maar laat zien welke verstrekkende gevolgen kwetsbaarheid en ’n intens verlangen naar betekenis kunnen hebben.

Van Badal naar het onbehagen in deze tijd

Van een gevalsbeschrijving schakelt Christien Brinkgreve in ‘Vertel. Over de kracht van verhalen‘ vervolgens door naar het culturele niveau. Ook in tijden waarin het bestaan minder bedreigd wordt, zijn er genoeg bronnen van lijden: “maatschappelijke ongelijkheid, uitbuiting, vervreemding, de onttovering van de wereld, de ijzeren kooi van de bureaucratie”.

Om fatsoenlijk te kunnen samenleven, zonder elkaar de hersens in te slaan, is het nodig dat bepaalde driften onderdrukt worden. Welke dat zijn, de manier waarop dat gebeurt en het soort onbehagen wat dat oplevert, verschilt per tijdsgewricht. Voor Brinkgreve staat ‘cultuur’ synoniem voor ‘het sociale domein’ – gezin, school, werk, maar ook:

De cultuuropdrachten over hoe mensen zich moeten voelen en gedragen

Wat steeds weer belangrijk blijkt, is een evenwichtige beheersing, in plaats van onderdrukking. “De krachten van binnen en buiten beter ‘in beheer hebben’, om er niet door overheerst te worden.” Verstoringen van dat evenwicht worden tegenwoordig stoornis, burn-out of roofbouw genoemd. De Vlaamse psychoanalyticus Paul Verhaeghe betoogt:

Chronische stress is slecht voor mensen. Naast rugpijn, hoofdpijn en slapeloosheid, zorgt het ook voor angst en depressie – ’n diagnose die steeds vaker gesteld wordt.

Wat Verhaeghe echter vooral naar voren wil brengen, is hoezeer gezond- en ziek-zijn tegenwoordig als iets individueels worden gezien, in plaats van een gemeenschappelijke zaak. Daardoor zijn we het belang van de sociale context voor welbevinden en onbehagen uit het oog verloren. Het geïndividualiseerde verhaal overheerst.

Hoezeer wij sociaal ingebed zijn, lijkt soms een taboe. Uit alle macht verdedigen we het geliefde zelfbeeld van een autonoom handelend wezen. Daarnaast worden we gereduceerd tot onze hersenen. Ongeluk en onbehagen zijn onze eigen schuld en te herleiden tot niet goed functionerende verbindingen in onze breinen.

Ontwrichtende emoties zoals angst en verdriet wringen in de vrije markt ideologie

Er is wel alle ruimte voor ongeduld, ambitie en het idee van maakbaarheid vanuit wilskracht, eigen keus en verantwoordelijkheid. De reikwijdte van dit verhaal vertoont religieuze trekjes, met haar invloed op gedrag, moraal en identiteit. Het lijkt neutraal, want het is toch gebaseerd op objectieve, wetenschappelijke inzichten? Blijkbaar resteert enkel economisch nut?

Een nieuw verhaal wat als onderstroom hoorbaar is, schetst een ander kader. Waarbij gebruikt gemaakt wordt van meer relationele termen, zoals verbinding, duurzaamheid, empathie en betrokkenheid. Tot op heden wordt het veelal afgedaan als soft geklets – een wereldbeeld wat geen schijn van kans maakt in de harde realiteit van de markt.

De kernvraag is: Wat is van waarde?

Brinkgreve voert terecht en treffend deze sociologische kernvraag van Foucault op. Wie mag meedoen? Wat zien we als afwijkend, overbodig, zwak of gestoord en moet verwijderd of geneutraliseerd worden? In een nieuw verhaal wat afdoende sterk is om te beklijven, vinden zowel destructieve als constructieve krachten een plaats.

Sociologen lezen, kijken en luisteren, met een alert oog voor wat er in een cultuur en binnen mensen verdrongen wordt en verbinden biografie en samenleving. Wat ze met psychoanalytici gemeen hebben, is het oor en oog voor tegenspraak, voor ontstemming en ontregeling – voor de dissonanten van de tijd, die de kiemen kunnen vormen voor een ander verhaal.

Het spoor waarop ‘Vertel. Over de kracht van verhalen‘ loopt, zijn 3 bronnen van onbehagen:

1. de natuur
2. het lichaam
3. de sociale instituties

Daarbij schroomt Christien Brinkgreve niet om deze te illustreren aan de hand van hele persoonlijke verhalen. Bij het verhaal over de gevolgen van een val van haar hoogbejaarde moeder prikten de tranen achter m’n ogen.

Ook vertelt ze over haar ervaringen met de psychoanalyse. Ondanks haar scepsis, vond ze het een weelde dat iemand jarenlang naar je luistert, zonder theoretisch keurslijf. Op poëtische wijze wordt er zin aan de zinneloosheid gegeven. Wat niets te maken heeft met bewijsvoering en alles met de verleidingskracht van het verhaal. Al kon ze zich storen aan de luister bias:

‘Hoe naarder hoe waarder’ of ‘hoe slechter hoe echter’

Het gaat erom dat er een verhaal ontstaat waarmee te leven valt. Wat je in eigen beheer kunt nemen, zodat het je niet meer overweldigt. Zoals Freud het samenvatte: het vervangen van neurotisch lijden door reëel lijden. Brinkgreve geeft daar ook op haar eigen manier invulling aan door het geven van de cursus ‘Ken uzelf. Autobiografisch schrijven.’

Bij de start in 2007 had ze er geen idee van dat ze onderdeel zou gaan uitmaken van een groeiend legioen verhalenvormers. Door de vergaande individualisering, secularisering, ontzuiling en onttovering is er een sterke drang naar persoonlijke zelfontplooiing en duiding ontstaan. De opkomst van allerlei coaches laat zien hoe lastig we dat blijkbaar vinden.

“We are outsourcing the self,” aldus de Amerikaanse socioloog Arlie Hochschild

Wie is dat ‘zelf’? Wie ben ‘ik’? Daar is ontstellend veel over geschreven. Brinkgreve is als socioloog voornamelijk geïnteresseerd in de persoonlijke invulling daarvan. Wederom bepaalt de tijdgeest de koers en het taalgebruik. Vrije wil en eigen keuze spelen een grote rol. Slachtofferschap is not done en je moet je niet uit het veld laten slaan door ziekte.

De gemeenschappelijke deler van de mensen die de cursus volgen, is een breuk of transitie (scheiding, verlies, pensioen, ernstige ziekte). Ze willen een beknellend (levens)verhaal een andere wending geven in een veilige omgeving, zonder verborgen spanningen of verwijten. Met verbeeldingskracht wordt een nieuwe werkelijkheid geschapen.

In plaats van in psychoanalyse, gaan we naar een workshop of volgen we een cursus

Dat heeft een onmiskenbare commerciële kant, als waarheidsvinding of fictie enkel gebruikt wordt voor maximaal eigen gewin. Doelbewust weglaten, veranderen of uitvergroten om in te spelen op bepaalde sentimenten. “Inzicht in het doel van het verhaal, maakt je een minder naïve luisteraar,” aldus Christien Brinkgreve.

(Politieke) organisaties hebben net zoals individuen behoefte aan verhalen bij breuken en transities. Van piramide naar plat georganiseerd. Van monocultuur naar meer diversiteit. Van traditionele dienstverbanden naar lossere verhoudingen. Niemand heeft een blauwdruk liggen. We hebben nieuwe verhalen nodig om hardnekkige oude patronen te doorbreken.

Verhalen vormen een vitale kracht in de handhaving van de sociale orde

Ze zijn als een bouwerk waarin je veilig en beschut met soortgenoten kunt leven. Een dergelijke constructie vraagt om frequent onderhoud en heeft soms een renovatie nodig, al blijft het fundament hetzelfde. De Ierse filosoof Richard Kearney zegt het aldus in zijn boek ‘On Stories’:

Verhalen vertellen is voor mensen even fundamenteel als eten. Eigenlijk nog fundamenteler, want voedsel houdt ons in leven, maar verhalen geven ons leven waarde. Zij maken ons mensen tot wat we zijn.

“Het is de ultieme vernietiging als je niet meer kunt vertellen wat je hebt meegemaakt, omdat mensen het niet geloven of niet geïnteresseerd zijn,” schrijft Brinkgreve. Herinneringen maken ons tot wie we zijn, maar daar is wel een luisteraar voor nodig. “Zonder luisteraar geen verhaal. Het is de basis van de psychotherapie en sociologie: verhalen ontstaan in een relatie, in een context. Eenmaal gevormd hebben ze hun uitwerking.”

Onze samenleving is gefragmenteerd. Geen wonder dus dat de morele codes dat ook zijn. We richten ons op mensen met dezelfde achtergrond uit een verlangen naar richtlijnen over gedrag en gevoel. Hoe moeten we denken en handelen? Hoe moeten we een leven vormgeven wat tegenwoordig veel minder door lot en traditie bepaald wordt? Eén gebod blijft overigens vier overeind, ondanks de huidige prestatiedwang:

Denk niet dat je beter bent dan anderen

Een lastige spagaat als er ook van je verwacht wordt dat je excelleert. Het bepalen van een seksuele moraal is, zeker voor meisjes, al net zo lastig, nu er zoveel vrijheid is en de strikte codes opgeheven zijn. Brinkgreve wijst op de oude rubrieken ‘Achterwerk’ van de VPRO gids en ‘Margriet weet raad’ van het gelijknamige weekblad. Hoe in dergelijke kleine katernen met gelijkgestemden afgetast wordt hoe je je moet gedragen.

Zo oriënteren mensen zich op anderen. Ook door het kijken naar televisieprogramma’s (de schrijfster haalt het populaire ‘Boer zoekt vrouw’ aan) en het lezen van blogs. Het zijn leidraden voor manieren en moraal. Het helpt je om (opnieuw) vorm te geven aan je leven op een manier die past bij jou en de eisen van deze tijd. Het is een proces van afstemmen en bijstellen.

Ook in onze zogenaamd taboeloze tijden zijn er do’s en don’ts

De belangrijkste functies van verhalen zijn oriëntatie en identiteit; van oudsher, maar vooral in tijden van verandering. Het maken van verhalen is als het weven van een web. Als socioloog ben ik bezig met het maken van verhalen, van het leggen van verbindingen tussen individuele levens en de sociale context. Verhalen die onszelf en de wereld begrijpelijker maken. Niet te dicht geweven, niet te gesloten, want de werkelijkheid verandert voortdurend en heeft nieuwe verhalen nodig over hoe te leven, wat de dromen en ambities zijn en hoe die te bereiken. Grote en kleine verhalen, passend bij de diversiteit van mensen en de transities in hun leven. Parabels van deze tijd.

Christien Brinkgreve heeft een boeiend boek geschreven over een onderwerp wat mij na aan het hart ligt. En wie eigenlijk niet? Ook ik probeer invulling te geven aan een ‘nieuw verhaal’. Voor mezelf (sinds januari 2013 op het pad van zelfstandig ondernemerschap) en in een bredere, maatschappelijke zin.

Ze heeft een meeslepend geheel gesmeed van de grote lijnen en persoonlijke ervaringen. Voor haar is de sociologie veel meer dan een mythe jacht die vitale dwalingen aan het licht brengt. Dat blijkt ook wel uit hoe alles naadloos en vanzelfsprekend in elkaar overvloeit. Iedere pagina sloeg ik verlangend naar meer om. Ik voel mij gevoed en gesterkt.

Een absolute aanrader: ‘Vertel. Over de kracht van verhalen‘ van Christien Brinkgreve